صنعت کفش چرم سنتی در ایران، نه‌تنها یکی از صنایع دستی اصیل و ریشه‌دار این سرزمین است، بلکه بازتاب‌دهنده هنر و مهارت‌هایی است که طی قرون و اعصار به کمال رسیده‌اند. این صنعت با تکیه بر تکنیک‌های منحصر به‌فرد و استفاده از مواد اولیه طبیعی، محصولاتی را به وجود می‌آورد که همزمان با زیبایی، دوام و راحتی را نیز به ارمغان می‌آورند.
تولید کفش چرم سنتی در ایران فرآیندی پیچیده و چندمرحله‌ای است که در هر مرحله نیازمند مهارت‌ها و تخصص‌های خاصی است. از دباغی چرم و آماده‌سازی مواد اولیه گرفته تا دوخت و قالب‌کشی، هر یک از این مراحل توسط افرادی با شغل‌ها و اصطلاحات تخصصی انجام می‌شود که هر کدام نقشی حیاتی در تولید نهایی ایفا می‌کنند.
در این مقاله، با معرفی و بررسی اصطلاحات و مشاغل مرتبط با صنعت کفش چرم سنتی ایرانی، نگاهی دقیق‌تر به این هنر دست‌ساز و اصیل خواهیم داشت. هدف این است که شما را با جزئیات و پیچیدگی‌های این صنعت آشنا کنیم و ارزش و اهمیت هر یک از مشاغل دخیل در آن را بهتر درک کنیم. این اصطلاحات و مشاغل، نه‌تنها بخشی از فرهنگ و تاریخ ایران هستند، بلکه نشان‌دهنده استمرار یک هنر اصیل و ماندگار در دنیای مدرن امروز می‌باشند.
اصطلاحات و واژه های مربوط به چرم و دباغی سنتی
چرم نباتی: چرمی که با استفاده از مواد طبیعی مانند پوست درختان دباغی می‌شود.
سولفید: ماده‌ای که برای حذف پشم یا مو از پوست استفاده می‌شود.
آلوده چرم: پوستی که به‌طور کامل از مو و پشم پاک نشده و دباغی نشده است.
پی چرم: چرمی که پس از دباغی ضخامت و قوام بالایی دارد.
پولیده‌کاری: پرداخت چرم با روغن‌های طبیعی برای افزایش نرمی و براقیت.
کُلَک: وسیله‌ای سنتی برای جدا کردن مو از پوست در دباغی.
تِرمَل: چرم خامی که هنوز دباغی نشده است.
چرم جیر: چرمی که از لایه زیرین پوست تهیه شده و دارای سطح نرم و مات است.
چرم هورس: چرمی که با پرداخت خاص و واکس کردن به طرح چوب درخت شباهت پیدا می‌کند.
چرم شرانگ: چرمی که با استفاده از نوع خاصی از دباغی نباتی تهیه شده و طرح‌های طبیعی روی آن ایجاد می‌شود.
اصطلاحات مربوط به فرایند دوخت کفش چرم سنتی
لب بر (لب بر قواره): برش اولیه چرمی که برای تولید کفش استفاده می‌شود.
لب تا: برگرداندن لبه‌های چرم به‌صورت داخلی برای تقویت و زیباسازی.
زیر سوار: بخشی از کفش که زیره به آن متصل می‌شود.
زیر کار: زیرسازی چرم قبل از اتصال به بخش‌های دیگر.
لب سوز: قسمتی که پس از دوخت، لبه‌های اضافی چرم سوزانده می‌شود تا یکنواخت و تمیز باشد.
سوارکاری: فرایند دوختن بخش‌های مختلف کفش به یکدیگر.
بدوزبرگردون: دوخت قطعات کفش و سپس برگرداندن آن به سمت داخلی.
چکش‌کاری: فشردن و تثبیت دوخت و اتصالات با استفاده از چکش.
پشت پنجه گذاشتن: تقویت قسمت پشتی پنجه کفش با لایه‌های اضافی چرم.
گوست‌دوزی: دوخت لایه داخلی کفش به‌صورتی که نرمی و راحتی بیشتری برای پا ایجاد کند.
بندانداز: دوختن بخش‌های مختلف کفش به‌صورت دوردوزی با نخ‌های ضخیم برای استحکام بیشتر.
پنجه‌دوزی: دوخت دقیق و محکم در ناحیه پنجه کفش، که معمولاً با دست و به‌صورت ظریف انجام می‌شود.
پشته‌دوزی: دوخت قسمت پشتی کفش برای ایجاد شکل و استحکام بیشتر.
ردیف‌دوزی: دوخت‌های موازی و نزدیک به هم که برای تقویت و تزئین رویه کفش به‌کار می‌روند.
نوار‌دوزی: دوخت نواری از چرم یا پارچه به لبه‌های کفش برای تقویت و تزئین.
کفی‌دوزی: دوخت کفی داخلی کفش به بدنه برای ایجاد استحکام و راحتی.
پاشنه‌دوزی: دوخت قطعات پاشنه به بدنه کفش که به‌صورت لایه‌لایه انجام می‌شود.
چسب‌دوزی: تکنیکی که در آن از چسب به‌همراه دوخت برای اتصال قطعات چرم استفاده می‌شود.
پاشنه‌کشی: کشیدن و تثبیت پاشنه به بدنه کفش با استفاده از چکش یا ابزارهای دیگر.
دوخت پلنگی: دوختی که به شکل نوارهای موازی و با فواصل مشخص بر روی بدنه کفش انجام می‌شود.
سوخت‌دوزی: تکنیکی که در آن پس از دوخت، لبه‌های چرم سوزانده می‌شود تا از فرسایش جلوگیری کند.
قفل‌دوزی: دوختی که به‌صورت قفل‌شده و محکم انجام می‌شود تا از باز شدن نخ جلوگیری کند.
درز‌پوشی: پوشاندن درزها و محل‌های دوخت با لایه‌های نازک چرم برای افزایش دوام و زیبایی.
چفت‌دوزی: دوخت قطعات چرم به‌صورت چفت‌به‌چفت که باعث ایجاد یکپارچگی و استحکام بیشتر در کفش می‌شود.
دانه‌دوزی: دوختی که با استفاده از نخ‌های بسیار نازک و ظریف انجام می‌شود، بیشتر برای تزئین و زیباسازی کفش.
قفل‌دوزی: دوختی که با نخ‌های بسیار قوی انجام می‌شود تا دوخت‌ها کاملاً محکم و غیرقابل باز شدن باشند.
چسباندن کف‌شکن: مرحله‌ای که در آن قسمت‌هایی از کفش که باید انعطاف بیشتری داشته باشند، با چسب و بدون دوخت متصل می‌شوند.
رویه‌دوزی: دوخت بخش‌های مختلف رویه کفش به‌هم و به قسمت‌های داخلی.
دوردوزی: دوخت کامل لبه‌های کفش به‌صورت دور تا دور، که معمولاً با نخ‌های ضخیم و به‌صورت دستی انجام می‌شود.
قلاب‌دوزی: استفاده از قلاب برای دوختن چرم‌های ضخیم به‌هم، که در برخی نقاط کفش استفاده می‌شود.
دوخت مغزی: دوختن یک نوار نازک چرم یا نخ در لبه‌های چرم برای زیباسازی و تقویت.
روچین‌دوزی: دوخت تزئینی که به‌صورت چین‌چین و موج‌دار روی بدنه کفش انجام می‌شود.
کوک‌چینی: قرار دادن و تثبیت نخ‌های دوخت در کنار هم به‌صورت منظم و یکنواخت.
توک‌دوزی: دوخت داخل کفش که به‌صورت پنهانی انجام می‌شود و در بیرون قابل مشاهده نیست.
سوزن‌کشی: کشیدن سوزن دوخت از میان لایه‌های چرم به‌صورت منظم و دقیق.
دوره‌کشی: کشیدن نوار چرم یا نخ دور تا دور لبه‌های کفش برای تقویت.
کف‌کوبی: فشردن کفی کفش به بدنه با استفاده از چکش یا ابزارهای مشابه.
پاشنه‌گذاری: قرار دادن و تثبیت پاشنه کفش در جای خود.
درزگیری: محکم کردن درزهای کفش پس از دوخت، برای جلوگیری از ورود آب و خاک.
اصطلاحات و واژه های مربوط به اجزای کفش چرم سنتی
پستایی: رویه چرم کفش.
گلچه: قطعه کوچکی از چرم که به‌عنوان تزئین یا تقویت در برخی قسمت‌های کفش استفاده می‌شود.
برگه: لایه داخلی که برای تقویت پاشنه یا پنجه کفش به‌کار می‌رود.
کتون: نوعی پارچه که در داخل کفش برای راحتی بیشتر به‌کار می‌رود.
قدک: بخش میانی کفش که زیره و رویه را به هم متصل می‌کند.
دهنه کار: لبه نهایی که در اطراف کفش دوخته می‌شود.
زه بالا: نوار باریک چرمی که برای تزئین در اطراف دهانه کفش قرار می‌گیرد.
دستک: قطعه‌ای از چرم که در نقاط حساس مانند پنجه یا پاشنه کفش برای افزایش استحکام اضافه می‌شود.
زیرکار: بخش داخلی کفش که به‌صورت مخفیانه زیر لایه اصلی چرم قرار می‌گیرد و به استحکام کفش کمک می‌کند.
زیره: لایه‌ای از کف کفش که به‌طور مستقیم با زمین در تماس است و از جنس‌های مختلف مانند چرم، لاستیک یا چوب تهیه می‌شود.
زیرپاشنه: لایه‌ای که بین زیره و پاشنه قرار می‌گیرد و به تثبیت و افزایش ارتفاع پاشنه کمک می‌کند.
پاشنه‌کفش: قسمت پشتی زیره که معمولاً از چوب یا لاستیک ساخته می‌شود و برای افزایش ارتفاع و حفظ تعادل پا مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دهنه کفش: قسمت بالایی کفش که دور دهان یا مدخل کفش را تشکیل می‌دهد و به شکلی که پا وارد آن می‌شود، باز یا بسته می‌شود.
پشت‌کفش: بخش عقبی کفش که معمولاً از چرم سخت‌تری ساخته می‌شود و به استحکام و محافظت از پشت پا کمک می‌کند.
پشت‌بلند: قسمتی از پشت کفش که به‌صورت بلند طراحی شده و معمولاً برای کفش‌های رسمی به‌کار می‌رود.
سرپنجه: قسمتی از کفش که در جلوی پا قرار دارد و معمولاً تقویت شده است تا از پنجه پا محافظت کند.
قاب کفش: ساختاری که به اطراف کفش شکل می‌دهد و معمولاً از چرم سخت یا مواد مشابه تهیه می‌شود.
تخت کفش: سطح صاف و افقی که پا روی آن قرار می‌گیرد، معمولاً از جنس چرم یا مواد نرم‌تر برای راحتی بیشتر ساخته می‌شود.
نوک کفش: جلوی کفش که معمولاً باریک‌تر و تیزتر است و در کفش‌های رسمی به‌کار می‌رود.
پشتیبان: بخشی از کفش که در ناحیه قوس پا قرار دارد و برای حفظ استحکام و راحتی بیشتر در هنگام راه رفتن طراحی شده است.
غلاف: لایه‌ای که دور تا دور لبه بالایی کفش قرار می‌گیرد و برای زیبایی و محافظت از لبه‌های چرم استفاده می‌شود.
رویه‌دوخت: ناحیه‌ای که رویه کفش به لبه‌های داخلی دوخته می‌شود، معمولاً این دوخت‌ها برای استحکام و زیبایی به‌کار می‌روند.
کمر کفش: قسمتی از کفش که در نزدیکی قوس پا و در وسط کفش قرار دارد، این قسمت برای افزایش استحکام و ثبات کفش اهمیت دارد.
پل کفش: بخشی از زیره کفش که به‌صورت برآمده و سخت‌تر طراحی شده و به استحکام ساختاری کفش کمک می‌کند.
لبه کفش: قسمتی از کفش که دور تا دور زیره را در بر می‌گیرد و به حفظ شکل و استحکام کلی کفش کمک می‌کند.
فوم داخلی: لایه‌ای نرم و انعطاف‌پذیر که داخل کفش قرار می‌گیرد تا راحتی و نرمی بیشتری برای پا ایجاد کند.
آستر کفش: لایه داخلی کفش که برای جذب رطوبت و افزایش راحتی پا به‌کار می‌رود، معمولاً از چرم یا پارچه تهیه می‌شود.
ضدآب‌کن: ماده‌ای که بر روی چرم یا سطح کفش اعمال می‌شود تا از نفوذ آب و رطوبت جلوگیری کند.
اصلاحات و واژه مربوط به ابزارهای رایج تولید کفش چرم سنتی
دسته تیغ (چاقو قواره): وسیله‌ای برای برش دقیق چرم.
زیاتی‌زنی (زیادی): ابزاری برای حذف لبه‌های اضافی چرم پس از دوخت.
اندازه‌گیر (مدل‌گیر): وسیله‌ای برای اندازه‌گیری و تهیه الگوهای مختلف کفش.
کارکش (پیشکار): ابزارهایی که در مراحل مختلف دوخت و اتصال چرم استفاده می‌شود.
پرداخت‌چی: ابزارهای مخصوص پرداخت نهایی و جلا دادن به کفش.
قالب‌کشی: استفاده از قالب‌های چوبی یا فلزی برای شکل‌دهی به کفش.
چاقوی اره‌ای: نوعی چاقو با لبه دندانه‌دار که برای برش چرم‌های ضخیم و محکم استفاده می‌شود.
قیچی خمیده: قیچی با تیغه‌های منحنی که برای برش دقیق و خمیده در قطعات چرم به‌کار می‌رود.
سنبه: وسیله‌ای نوک‌تیز برای سوراخ کردن چرم جهت دوخت یا عبور دادن نخ، در اندازه‌های مختلف.
درفش: ابزار نوک‌تیزی که برای باز کردن سوراخ‌ها یا گشاد کردن نقاط دوخت استفاده می‌شود.
پُرزگیر: وسیله‌ای برای از بین بردن پرزها و ناهمواری‌های سطح چرم قبل از دوخت یا پرداخت نهایی.
چاقوی برش: چاقوی تیز و دقیق برای برش چرم در ابعاد و شکل‌های مختلف، با دسته‌های ارگونومیک برای کنترل بهتر.
پولیش‌زن: ابزاری که برای جلا دادن و براق کردن سطح چرم به‌کار می‌رود، معمولاً به‌صورت دستی یا برقی.
پاشنه‌زن: ابزار خاصی که برای نصب و فیکس کردن پاشنه کفش به‌کار می‌رود، اغلب با چکش یا ضربه‌ای دقیق همراه است.
چکش لب‌دوزی: چکشی با سر صاف و کوچک که برای ضربه زدن و تثبیت لبه‌های چرم پس از دوخت استفاده می‌شود.
مشخصه‌زن: ابزاری برای علامت‌گذاری روی چرم قبل از برش یا دوخت، معمولاً با نوک تیز یا با استفاده از رنگ.
کوک‌زن: دستگاه یا ابزار دستی برای دوختن کوک‌های ظریف و دقیق روی چرم، که بیشتر در دوخت تزئینی کاربرد دارد.
کاتر زاویه‌دار: نوعی کاتر که برای برش‌های زاویه‌دار یا مورب در چرم استفاده می‌شود.
ماشین لبه‌دوزی: دستگاهی که برای دوخت لبه‌های چرم به‌کار می‌رود، به‌خصوص در تولید کفش‌های رسمی.
پُرکننده چرم: ماده یا وسیله‌ای که برای پر کردن و یکنواخت کردن سطح چرم به‌کار می‌رود، قبل از پرداخت نهایی.
ورقه‌کشی: ابزاری که برای کشیدن و پهن کردن ورقه‌های چرم به‌کار می‌رود تا چرم به اندازه و ضخامت مورد نظر برسد.
سنگ ریزه: سنگ‌های کوچک و صاف که برای صیقل دادن و پرداخت سطح چرم استفاده می‌شوند، به‌خصوص در نقاط حساس.
خط‌کش چرم: خط‌کش فلزی با لبه‌های صاف که برای اندازه‌گیری دقیق و برش چرم به‌کار می‌رود.
گیره چرم: وسیله‌ای که چرم را در جای خود محکم نگه می‌دارد تا در زمان دوخت یا برش از حرکت نکند.
نخ‌کش: ابزار کوچکی برای عبور دادن نخ از میان سوراخ‌های چرم، به‌ویژه در دوخت‌های محکم و ضخیم.
پنبه‌زن: وسیله‌ای که برای پر کردن و یکنواخت کردن قسمت‌های داخلی کفش مانند پاشنه و نوک پا با مواد نرمی مثل پنبه استفاده می‌شود.
سوزن کفش‌دوزی: سوزن‌های مخصوص که به‌طور خاص برای دوخت چرم طراحی شده‌اند، این سوزن‌ها محکم و تیز هستند و در سایزهای مختلف موجودند.
خمیر دباغی: ماده‌ای که برای نرم کردن و پرداخت چرم استفاده می‌شود، قبل از دوخت نهایی به‌کار می‌رود.
تیغ موکت‌بری: ابزاری که برای برش‌های دقیق و نازک روی چرم به‌کار می‌رود، معمولاً در قسمت‌های داخلی کفش.
مقوا برش: مقوا یا کارتی که به‌عنوان زیرکار برای برش‌های دقیق در چرم استفاده می‌شود تا سطح زیر چرم آسیب نبیند.
تیغه شیارزن: وسیله‌ای که برای ایجاد شیارهای دقیق و صاف در چرم استفاده می‌شود، به‌خصوص برای زیباسازی و دوخت‌های خاص.
اصطلاحات و واژه های مربوط به فنون تولید کفش چرم سنتی
لویس‌کاری (Skiving): نازک کردن لبه‌های چرم به منظور کاهش ضخامت و تسهیل در دوخت و چسباندن قطعات. این تکنیک به‌ویژه در مناطقی که نیاز به ظرافت بیشتری دارند، استفاده می‌شود.
دربست: فرایند نهایی که در آن کفش به‌طور کامل مونتاژ می‌شود.
تاکیدن: فشردن قسمت‌های مختلف کفش برای ایجاد استحکام بیشتر.
بوش‌کاری: تکنیکی برای دوخت دقیق و محکم.
کمانه‌دوزی: دوخت بخشی از کفش که به‌صورت منحنی یا نیم‌دایره است. این تکنیک معمولاً در قسمت‌هایی از کفش که نیاز به انحنای خاص دارد، به کار می‌رود.
نخ‌کشی: فرایندی که در آن نخ‌های دوخت از میان سوراخ‌های چرم عبور داده می‌شوند. این کار با دقت و به صورت دستی انجام می‌شود.
لب‌گیری: گرفتن لبه‌های چرم به‌صورتی که آماده دوخت شوند. این تکنیک به تمیزتر شدن دوخت نهایی کمک می‌کند.
بُرش‌کشی: برش و کشیدن چرم برای آماده‌سازی قبل از دوخت. این فنون باعث می‌شود تا چرم به اندازه و شکل مناسب برسد.
کناره‌دوزی: دوخت لبه‌های چرم به صورت دقیق و منظم، که در پایان کار به ظاهر تمیز و استحکام کفش کمک می‌کند.
پُشت‌دوزی: دوخت پشت کفش به‌صورتی که کاملاً محکم و بدون درز باشد. این کار به‌طور خاص در کفش‌های رسمی و مقاوم استفاده می‌شود.
درز نهایی: آخرین مرحله از دوخت که در آن تمامی درزها به‌طور کامل بسته و محکم می‌شوند. این کار برای افزایش دوام و جلوگیری از باز شدن درزها انجام می‌شود.
دوخت چهارگوش: دوختی که به‌صورت چهارگوش یا مربعی انجام می‌شود، این نوع دوخت برای تزئین و تقویت بخش‌های مختلف کفش استفاده می‌شود.
گوشه‌دوزی: دوخت دقیق گوشه‌های کفش که به صورت دستی و با دقت بالا انجام می‌شود تا هیچ لبه‌ای آزاد نماند.
چسب‌کاری: استفاده از چسب برای اتصال بخش‌های مختلف چرم قبل از دوخت نهایی. این کار به تثبیت موقعیت قطعات و جلوگیری از جابه‌جایی در حین دوخت کمک می‌کند.
حاشیه‌دوزی: دوخت حاشیه‌های کفش به‌صورتی که به عنوان تزئین و افزایش استحکام عمل می‌کند. این دوخت‌ها معمولاً با نخ‌های ضخیم و در رنگ‌های متضاد انجام می‌شوند.
زیبایی‌دوزی: دوخت‌های تزئینی که به منظور افزایش زیبایی ظاهری کفش انجام می‌شوند. این دوخت‌ها می‌توانند به‌صورت نقش‌دار یا ساده باشند.
استرگذاری: قرار دادن لایه‌های داخلی کفش برای افزایش راحتی و نرمی. این لایه‌ها معمولاً از جنس چرم نرم یا پارچه‌های مخصوص تهیه می‌شوند.
چین‌زدن: ایجاد چین‌های کوچک در بخش‌های خاصی از کفش برای زیبایی و یا راحتی بیشتر. این کار معمولاً به‌صورت دستی و با مهارت بالا انجام می‌شود.
تسمه‌کشی: استفاده از تسمه‌های چرمی یا پارچه‌ای برای تقویت و تثبیت قسمت‌هایی از کفش. این تکنیک به‌ویژه در کفش‌های رسمی و مقاوم به کار می‌رود.
حکاکی چرم: ایجاد طرح‌ها و نقش‌های مختلف روی سطح چرم با استفاده از ابزارهای حکاکی. این کار به‌صورت دستی انجام می‌شود و به زیبایی و ارزش افزوده کفش کمک می‌کند.
لب‌ساز: آماده‌سازی لبه‌های چرم برای دوخت نهایی. این کار شامل برش، نازک کردن و پرداخت لبه‌های چرم است.
لب‌تا کاری: تا کردن لبه‌های چرم به داخل برای دوخت مخفی و تمیزتر. این تکنیک معمولاً در لبه‌های بالایی کفش به کار می‌رود.
ریشه‌دوزی: دوخت‌هایی که به‌صورت متراکم و نزدیک به هم انجام می‌شوند تا از باز شدن دوخت‌ها جلوگیری شود. این تکنیک در بخش‌های حساس کفش به کار می‌رود.
تنگه‌دوزی: دوخت قسمت‌هایی از کفش که باید محکم و بدون انعطاف باشند، مانند قسمت پاشنه یا قوس کفش.
چسباندن مقوا: قرار دادن مقوا بین لایه‌های چرم برای ایجاد استحکام و شکل‌دهی به کفش. این کار به حفظ شکل کفش در طول زمان کمک می‌کند.
آج‌کاری: ایجاد طرح‌های برجسته روی سطح چرم با استفاده از ابزارهای خاص. این تکنیک معمولاً برای ایجاد اصطکاک بیشتر در زیره کفش به کار می‌رود.
دوخت رفت و برگشتی: دوخت‌هایی که به‌صورت رفت و برگشتی انجام می‌شوند تا از باز شدن دوخت‌ها جلوگیری شود. این تکنیک برای افزایش استحکام کفش به‌کار می‌رود.
لبه‌نوردی: استفاده از ابزارهای مخصوص برای نورد و صاف کردن لبه‌های دوخته شده چرم. این کار به زیبایی و یکنواختی لبه‌های کفش کمک می‌کند.
چسب‌زن: اعمال چسب بر روی بخش‌های مختلف کفش قبل از دوخت نهایی. این کار به تثبیت و استحکام قطعات کمک می‌کند.
دوخت مقطعی: دوخت‌های کوتاه و متوالی که در بخش‌های حساس و مهم کفش انجام می‌شوند تا از پارگی یا باز شدن دوخت جلوگیری شود.
پولیش نهایی: آخرین مرحله در تولید کفش که در آن سطح کفش پولیش و براق می‌شود تا جلوه نهایی و حرفه‌ای به خود بگیرد.
تطبیق‌کاری: فرایند تطبیق و تنظیم بخش‌های مختلف کفش تا به شکل و اندازه نهایی برسند. این کار معمولاً با دست و دقت بالا انجام می‌شود.
قالب‌زنی: قرار دادن کفش در قالب مخصوص برای شکل‌دهی نهایی. این کار به ایجاد فرم و انحنای مناسب در کفش کمک می‌کند.
دوخت مخفی: دوخت‌هایی که به‌صورت پنهان در داخل کفش انجام می‌شوند و از بیرون قابل مشاهده نیستند. این تکنیک برای زیبایی و تمیز بودن ظاهر کفش به کار می‌رود.
بَرش : فرآیند برش چرم به قطعات مختلف با استفاده از ابزارهای مخصوص، مانند چاقوی قواره یا قیچی. این مرحله یکی از مهم‌ترین مراحل در ساخت کفش است، زیرا دقت در برش، کیفیت نهایی کفش را تعیین می‌کند.
لمینه‌کاری: فرآیند چسباندن لایه‌های مختلف چرم به یکدیگر برای ایجاد استحکام و ضخامت بیشتر. این تکنیک در قسمت‌هایی از کفش که نیاز به تقویت دارند، به کار می‌رود.
دوخت دستی : فرآیند دوخت قطعات چرم با استفاده از نخ و سوزن به‌صورت دستی، که از دوخت ماشینی متمایز است و به دلیل دقت و ظرافت بالاتر، اغلب برای کفش‌های دست‌دوز سنتی استفاده می‌شود.
شعله‌کاری: استفاده از شعله برای نرم کردن و فرم دادن به چرم در قسمت‌هایی که نیاز به خمیدگی و انعطاف دارند. این تکنیک به‌ویژه در شکل‌دهی به لبه‌ها و قسمت‌های منحنی کفش کاربرد دارد.
قالب‌کشی : فرآیند قرار دادن چرم روی قالب و فشار دادن آن به منظور ایجاد شکل نهایی کفش. این مرحله برای تثبیت شکل و اندازه کفش بسیار حیاتی است.
سوهان‌کشی : استفاده از سوهان برای تراز کردن و صاف کردن لبه‌های چرم بعد از برش یا دوخت، تا لبه‌ها یکنواخت و مرتب باشند.
صمغ‌کاری: استفاده از صمغ برای براق کردن و محکم کردن سطح چرم. این تکنیک برای بهبود ظاهر و مقاومت چرم در برابر رطوبت و گرد و غبار استفاده می‌شود.
پُرچ‌کاری : اضافه کردن نوارهای چرمی نازک به درزها و لبه‌های کفش برای تقویت آنها و ایجاد ظاهر زیباتر. این تکنیک به کفش دوام و استحکام بیشتری می‌بخشد.
لیه‌کاری: لبه‌دوزی و فرم دادن به لبه‌های چرم، به‌ویژه در قسمت‌های بالای کفش که با دقت و ظرافت خاصی انجام می‌شود تا هم ظاهر کفش زیباتر شود و هم دوام بیشتری پیدا کند.
تاگو : روشی برای دوختن پاشنه کفش به زیره، که با استفاده از نخ‌های محکم و قوی انجام می‌شود. این روش برای اطمینان از پایداری و استحکام پاشنه در برابر فشارهای خارجی به کار می‌رود.
بند‌دوزی : فرآیند دوخت یا اتصال بندهای کفش به رویه و بدنه کفش، که نیازمند دقت و مهارت بالا است تا بندها محکم و درست در جای خود قرار گیرند.
چسب‌زنی: اعمال چسب به قسمت‌های مختلف کفش به منظور اتصال قطعات چرم به یکدیگر. این فرآیند باید با دقت انجام شود تا چسب به‌طور یکنواخت و بدون ایجاد لک یا خرابی روی سطح چرم استفاده شود.
مُهر‌کوبی: فرآیند نقش زدن یا مهر زدن طرح‌های مختلف روی چرم، که می‌تواند شامل لوگو، طرح‌های سنتی، یا نوشته باشد. این تکنیک به‌ویژه برای شخصی‌سازی و افزایش جذابیت ظاهری کفش استفاده می‌شود.
پُف‌کاری: فرآیندی که در آن چرم به شکلی حجیم و پف‌دار درآورده می‌شود، معمولاً برای قسمت‌هایی مانند زبانه یا بخش‌هایی که نیاز به افزایش ضخامت و راحتی دارند.
پرداخت نهایی : آخرین مرحله در تولید کفش که شامل تمیزکاری، واکس زدن و براق کردن کفش می‌شود تا به آن ظاهری زیبا و حرفه‌ای داده شود.
اصطلاحات و واژه های مربوط به شغل‌های مرتبط با کفش چرم سنتی ایرانی
پستایی‌ساز (پس‌لایی‌ساز): فردی که مسئول تهیه و ساخت پستایی یا همان لایه داخلی کفش است. این شغل نیاز به دقت و مهارت بالا در انتخاب و برش چرم مناسب دارد.
دباغ: کسی که پوست خام حیوانات را دباغی می‌کند تا به چرم قابل استفاده تبدیل شود. دباغی یکی از مراحل اولیه و اساسی در تولید چرم است.
لب‌بر: فردی که مسئولیت برش دقیق لبه‌های چرم را بر عهده دارد. این مرحله برای آماده‌سازی چرم برای دوخت و سایر مراحل تولید کفش بسیار مهم است.
لب‌تا: شغلی مرتبط با فرآیند لب‌دوزی چرم، که به منظور تقویت و زیباسازی لبه‌های چرم انجام می‌شود. این کار نیاز به دقت و ظرافت دارد.
زیاتی‌زن: کسی که وظیفه‌ی ایجاد سوراخ‌های اضافی یا “زیاتی” در چرم را دارد، که برای دوخت و اتصال بخش‌های مختلف کفش استفاده می‌شود.
کاربر: فردی که وظیفه‌ی برش اولیه چرم و آماده‌سازی قطعات مختلف کفش را بر عهده دارد. این شغل به مهارت در برش و آگاهی از الگوهای کفش نیاز دارد.
پیشکار: شخصی که مراحل اولیه و آماده‌سازی قطعات کفش را انجام می‌دهد، مانند برش و آماده‌سازی چرم برای دوخت.
نعلی‌کن: فردی که مسئولیت اتصال زیره (نعلی) به رویه کفش را بر عهده دارد. این کار نیاز به تجربه و مهارت خاصی دارد تا زیره به درستی و با دوام به کفش متصل شود.
پرداخت‌چی: کسی که وظیفه پرداخت نهایی کفش را دارد، یعنی کارهای نهایی مانند تمیزکاری، براق کردن، و رفع عیوب کوچک.
چکش‌کار: فردی که با استفاده از چکش، چرم را به‌گونه‌ای فرم می‌دهد که به شکل مورد نظر برای کفش درآید. این کار نیاز به دقت و قدرت فیزیکی دارد.
قالب‌کش: شخصی که کفش‌های ساخته‌شده را روی قالب‌های چوبی یا فلزی می‌کشد تا به فرم نهایی خود درآیند. این مرحله برای تثبیت شکل کفش بسیار حیاتی است.
لویس‌کار: کسی که وظیفه‌ی نازک کردن چرم یا لایه‌بندی آن را دارد. این کار به‌ویژه در قسمت‌هایی که چرم باید نازک‌تر باشد، مانند لبه‌ها، انجام می‌شود.
تاکید‌زن: فردی که نوارهای چرمی یا دیگر مواد را به لبه‌ها یا درزهای کفش می‌دوزد تا آنها را محکم کند و از باز شدن درزها جلوگیری کند.
دهنه‌کار: کسی که دهنه کفش (قسمت بالای رویه) را با دوخت یا چسب به کفش متصل می‌کند و به آن استحکام می‌بخشد.
بوش‌کار: فردی که وظیفه‌ی اتصال بند کفش به بدنه را دارد. بوش‌کار باید مهارت خاصی در سوراخ‌کاری و دوخت بندها داشته باشد.
نعلی‌کن (نعلکی‌کن): فردی که زیره کفش را به رویه متصل می‌کند.
دریارجازن (دربیار جا بزن): فردی که چرم‌ها را برش داده و آنها را آماده دوخت می‌کند.
لب‌تا‌کن: فردی که لبه‌های چرم را برمی‌گرداند و آنها را می‌دوزد.
اصطلاحات و واژه های مربوط به مدل‌های رایج کفش چرم سنتی ایرانی
هشترک: نوعی کفش سنتی با طراحی چندبخشی و دوخت‌های متقاطع.
الگانت: کفش‌های چرمی با طراحی ساده و شیک.
کالج: کفشی راحت و معمولاً بدون بند با طراحی ساده که مناسب استفاده روزمره است. این مدل کفش در بازار ایران بسیار محبوب است و در انواع چرم و رنگ‌های مختلف عرضه می‌شود.
افسری: کفش‌های رسمی و کلاسیک با بند.
الیور: کفش‌های چرمی رسمی با طراحی مدرن.
کاپو: نوعی کفش چرمی با زیره‌های نرم و راحت.
مدیکال: کفش‌های چرمی با طراحی و ساختار مناسب برای استفاده روزمره.
رویال: کفش‌های لوکس و با کیفیت بالا.
آلفرد: کفش‌های چرمی با طراحی کلاسیک و ساده.
مارلون: نوعی کفش چرمی با طراحی منحصربه‌فرد.
آلدمو: کفش‌های رسمی و با طراحی مدرن و منحصر به فرد.
لوفر: نوعی کفش راحتی و بدون بند که اغلب از چرم نرم ساخته می‌شود. لوفرها معمولاً به‌صورت لغزشی پوشیده می‌شوند و در میان انواع کفش‌های مردانه و زنانه محبوبیت دارند.
درایور: کفشی مشابه لوفر که زیره آن اغلب از جنس لاستیک و به صورت نقطه‌ای طراحی شده است. این مدل برای رانندگی و استفاده روزمره بسیار مناسب است.
بروگ: کفشی رسمی با تزیینات و سوراخ‌های منظم روی رویه چرم. بروگ‌ها در ایران به‌عنوان کفش‌های رسمی و شیک شناخته می‌شوند و معمولاً در مناسبت‌های خاص استفاده می‌شوند.
آکسفورد: کفشی رسمی و کلاسیک با بندهای بسته که معمولاً از چرم صاف و براق ساخته می‌شود. این مدل یکی از محبوب‌ترین مدل‌های رسمی در بازار ایران است.
دربی: مشابه آکسفورد اما با بندهایی که بازتر و راحت‌تر هستند. دربی‌ها به‌عنوان کفش‌های نیمه‌رسمی و مناسب برای محیط‌های کاری و مجالس مورد استفاده قرار می‌گیرند.
چلسی بوت: نوعی بوت چرمی که بدون بند و با کش‌های جانبی طراحی شده است. این مدل برای استفاده در فصول سرد سال مناسب است و به دلیل راحتی در پوشیدن، در بازار ایران محبوبیت زیادی دارد.
مانک استرپ (Monk Strap): کفشی رسمی با سگک و بدون بند که اغلب از چرم ساخته می‌شود. این مدل کفش‌ها به دلیل طراحی منحصر به فرد و شیک خود مورد توجه قرار گرفته‌اند.
بوت جیر: نوعی بوت که از جیر (چرم نازک با سطح مخملی) ساخته می‌شود. بوت‌های جیر به دلیل ظاهر شیک و مدرن، به‌ویژه در فصل پاییز و زمستان، محبوب هستند.
موکاسین: کفشی نرم و راحت که از چرم ساخته می‌شود و با دوخت‌هایی در اطراف رویه شناخته می‌شود
اصطلاحات رایج در تعمیر کفش چرم
نعل‌زنی: فرآیند تعویض یا تعمیر زیره کفش. در این فرآیند، زیره قدیمی برداشته شده و زیره جدید نصب می‌شود. این کار معمولاً برای افزایش دوام و طول عمر کفش انجام می‌شود.
پنجه‌گیری: تعمیر قسمت جلوی کفش که ممکن است به دلیل سایش یا آسیب دیدگی نیاز به ترمیم داشته باشد. این کار می‌تواند شامل دوخت، چسباندن یا تعویض بخش‌های آسیب‌دیده باشد.
پاشنه‌کاری: تعویض یا تعمیر پاشنه کفش که معمولاً به دلیل ساییدگی یا شکستگی انجام می‌شود. پاشنه‌های جدید ممکن است از مواد مختلفی مانند چرم، پلاستیک یا لاستیک ساخته شوند.
دوخت مجدد: تعمیر بخیه‌های کفش که ممکن است به مرور زمان شل یا باز شده باشند. این کار معمولاً با استفاده از نخ محکم و با دوام انجام می‌شود تا بخیه‌ها دوباره محکم شوند.
چسب‌زنی (Re-gluing): اعمال چسب مجدد به قسمت‌هایی از کفش که به‌دلیل استفاده طولانی مدت از کفش، چسبشان ضعیف یا جدا شده است. این کار به محکم شدن بخش‌های مختلف کفش کمک می‌کند.
درزگیری: تعمیر ترک‌ها و درزهای باز شده کفش با استفاده از چسب، دوخت یا مواد پرکننده. این فرآیند باعث جلوگیری از گسترش ترک‌ها و حفظ ظاهر و دوام کفش می‌شود.
واکس‌کاری مجدد: پاک کردن و واکس زدن دوباره کفش برای بازگرداندن براقیت و حفظ نرمی چرم. این کار باعث افزایش طول عمر چرم و حفظ زیبایی آن می‌شود.
بازسازی قالب (Re-shaping): فرآیند شکل‌دهی مجدد کفش برای اصلاح تغییرات شکل یا از بین بردن چین‌خوردگی‌ها و فرورفتگی‌های چرم. این کار معمولاً با استفاده از قالب‌های کفش و گرما انجام می‌شود.
تقویت داخلی: افزودن لایه‌های داخلی جدید برای افزایش راحتی و استحکام کفش. این کار به‌ویژه در کفش‌هایی که داخل آنها فرسوده یا نازک شده است، انجام می‌شود.
رویه‌دوزی: دوخت یا چسباندن تکه‌ای جدید از چرم روی بخش‌هایی از کفش که ساییده شده یا آسیب دیده‌اند. این کار معمولاً برای تعمیر نواحی مانند زبانه، پنجه یا پاشنه انجام می‌شود.
سراجی: هنر و فن تعمیر و دوخت کفش‌های چرمی که شامل تکنیک‌های مختلفی از جمله دوخت و تعمیر چرم و افزودن قطعات جدید به کفش است.
پینه‌دوزی: تکنیک تعمیر بخش‌های آسیب‌دیده یا سوراخ‌شده کفش با استفاده از چرم یا مواد دیگر برای تقویت و بازسازی آن بخش.
تسمه‌دوزی: تعویض یا تعمیر تسمه‌ها و بندهای کفش که ممکن است پاره یا فرسوده شده باشند. این کار نیاز به دقت و ظرافت در دوخت و نصب مجدد تسمه‌ها دارد.
چکش‌کاری (Hammering): استفاده از چکش برای صاف کردن و فرم‌دهی بخش‌های مختلف کفش، به‌ویژه بعد از تعمیر یا اضافه کردن قطعات جدید. این کار برای بهبود ظاهر و یکدست کردن سطح چرم انجام می‌شود.
چرم‌کشی (Leather Stretching): فرآیندی که در آن کفش‌های چرم با استفاده از ابزارهای خاص یا گرما کشیده می‌شوند تا برای فردی که از کفش استفاده می‌کند، راحت‌تر و مناسب‌تر شوند.
جمع بندی
در این مقاله به بررسی اصطلاحات و واژه های مرتبط با یکی از کهن‌ترین و اصیل‌ترین صنایع دستی ایران، یعنی صنعت کفش چرم سنتی پرداختیم. با معرفی و توضیح اصطلاحات و مشاغل مرتبط با این هنر، سعی کردیم تا به عمق این حرفه نفوذ کنیم و ارزش والای هر یک از مراحل تولید را نمایان سازیم.
کفش‌های چرم سنتی، نتیجه‌ی هماهنگی و هم‌افزایی میان هنر و مهارت‌های چندین نسل از صنعتگران ایرانی است. این صنعت، که همواره با استفاده از بهترین مواد اولیه و با تکیه بر تکنیک‌های دقیق و پیچیده به کار گرفته شده، محصولاتی را ارائه می‌دهد که همزمان از نظر کیفیت، دوام و زیبایی در جایگاه بالایی قرار دارند.
آشنایی با اصطلاحات و مشاغل این صنعت نه تنها به ما کمک می‌کند تا قدر و ارزش این هنر اصیل را بیشتر بدانیم، بلکه نشان‌دهنده‌ی پیوند عمیق فرهنگ و تاریخ ایران با محصولات دست‌ساز آن است. استمرار این هنر در دنیای مدرن، نشان از قدرت و اهمیت آن در زندگی امروزین ما دارد و بر لزوم حفظ و پاسداری از این میراث فرهنگی تاکید می‌کند.
در نهایت، صنعت کفش چرم سنتی ایرانی، نمادی از اصالت، هنر، و تلاش بی‌پایان برای حفظ کیفیت و زیبایی است؛ میراثی که به حق، باید به نسل‌های آینده منتقل شود تا همچنان درخشان و ماندگار باقی بماند.